Bronocicka osada
Rozciągająca się wzdłuż Nidzicy, aż do Wisły pagórkowata kraina, była zamieszkiwana już w starożytności. Ślady osadnictwa w najbliższej okolicy Działoszyc sięgają okresu kultury lubelsko-wołyńskiej i pucharów lejkowatych. Wykopaliska w pobliskich Bronocicach (3 km) przyczyniły się do poznania rozwoju społeczności neolitycznych dorzecza Nidzicy, a więc okresu młodszej epoki kamienia stanowiącej przejście do epoki brązu.
Badania wykopaliskowe w Bronocicach wykonywano w ramach współpracy naukowej Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w Krakowie i Uniwersytetu Stanu New York w Buffalo. Poszukiwania sondażowe rozpoczęto w 1967 r., a prace terenowe wykonano w trakcie akcji wykopaliskowej w latach 1974-1977.
Bronocice są położone na Wyżynie Małopolskiej, w środkowym odcinku dorzecza Nidzicy (prawe skrzydło). To typowa kraina wyżyn lessowych, o urozmaiconej rzeźbie wyniosłych wzniesień i głęboko wciętych dolin.
Stanowisko archeologiczne zajmuje 52 ha i zostało odkryte w 1967 r. Jako makroregion przyjęto obszar o promieniu 10 km wokół stanowiska. Południowa część tego terenu wchodzi w skład Płaskowyżu Proszowickiego, a północna należy do Wyżyny Miechowskiej. Środkiem rozciąga się szeroka dolina Nidzicy. Gleby zróżnicowane; oprócz lessu, margle kredowe (skały), aluwia (osady rzeczne – żwiry, piaski, muły) oraz czarnoziem, gleby brunatne, rędziny i mady. Różnice wysokości między dnami większych dolin i wierzchowinami wzgórz wynoszą ponad 50 m. Teren silnie wilgotny, w niektórych miejscach okresowo zalewany.
Stanowisko archeologiczne zajmuje 52 ha i zostało odkryte w 1967 r. Jako makroregion przyjęto obszar o promieniu 10 km wokół stanowiska. Południowa część tego terenu wchodzi w skład Płaskowyżu Proszowickiego, a północna należy do Wyżyny Miechowskiej. Środkiem rozciąga się szeroka dolina Nidzicy. Gleby zróżnicowane; oprócz lessu, margle kredowe (skały), aluwia (osady rzeczne – żwiry, piaski, muły) oraz czarnoziem, gleby brunatne, rędziny i mady. Różnice wysokości między dnami większych dolin i wierzchowinami wzgórz wynoszą ponad 50 m. Teren silnie wilgotny, w niektórych miejscach okresowo zalewany.
Bronocickie osiedle, można podzielić na trzy naturalne obszary – A, B i C (na osi zachód – wschód). Pierwsze dwa zajmują po 18 ha, a obszar C – 16 ha.
Początki bronocickiej osady datowane są na okres 3880/3700 – 3640 BC (3100/3000 – 2900 bc, okres Br I). Powstała wówczas ok. 5-cio hektarowa osada zamieszkała przez ludność kultury pucharów lejkowatych w obszarze C i była następstwem 2,4 ha osady, osadników kultury lubelsko – wołyńskiej. Podczas drugiej fazy osadnictwa (Br II), datowanej na okres 3640 – 3480 BC (2900 – 2700 bc) obszar zajmowany przez osadę powiększył się do 8 ha, zajmując obszary ze strefy A. Następnie, na lata 3480 – 3060 BC (2700 – 2500 bc) przypada trzeci okres rozwoju bronocickiej osady (Br III), zajmującej już wówczas obszar 18 ha (rozrosła się osada w obszarze A). Wraz z końcem trzeciej fazy rozwoju, kończy się okres osadnictwa ludności kultury pucharów lejkowatych, a rozpoczyna się ekspansja ludności kultury badeńskiej. Na ten okres (3060 – 2880 BC; 2500 – 2300 bc) przypada czwarta faza rozwoju osady (Br IV), zajmująca już obszar ok. 26 ha (obszar A i B). Schyłek neolitycznej osady w Bronocicach przypada na jej fazę piątą (Br V), obejmującą okres 2880 – 2690 BC (2300 – 2100 bc), podczas której nastąpiło również zmniejszenie powierzchni osady w stosunku do jej rozmiaru z fazy poprzedniej, gdyż zajmowała już tylko 17 ha (obszar B).
W wyniku badań prowadzonych na obszarze znajdującym się w promieniu 10 kilometrów od stanowiska w Bronocicach oraz wcześniejszych, odkryto właściwy rozwój osady oraz jej wpływ na inne ówczesne osady znajdujące się w okolicy. W okresie największego rozwoju mieszkało tutaj do 500 osób. Była to największa osada w regionie liczącym 314 km2 (zamieszkiwanym wówczas maksymalnie przez ok. 6000 osób), stanowiąca jego centrum i skupiająca wokół siebie (w promieniu 5 km) wszystkie osiedla, określane dzisiaj mianem średnich (o powierzchni 5 – 10 ha). Przypuszczalnie bronocickie osiedle, jako centrum regionu, było najprawdopodobniej siedzibą władz regionalnego „państewka”, a jego mieszkańcy mieli wyższy status społeczny, byli bogatsi i mieli pewne przywileje. Potwierdzają to wykopaliska archeologiczne, wykazując tutaj obecność o wiele większej ilości towarów wówczas cennych i rzadko spotykanych oraz analizując szczątki kostne zwierząt – było ich więcej i co jest pewnym ewenementem, aż 25% należało do owiec (a w związku z obecnością tutaj dużej ilości przęślików i ciężarków tkackich, można wnioskować, że osada mogła posiadać monopol tekstylny). Również konstrukcja i rozmiar domów istniejących w bronocickim osiedlu była rzadko spotykana w innych neolitycznych osiedlach w regionie (prawdopodobnie piętrowe).
Osada otoczona była fortyfikacjami pochodzącymi z okresu kultury pucharów lejkowatych (Br II) i kultury badeńskiej (szczególnie Br V). Umocnienia (Br V) otaczały powierzchnię 2,4 ha. Składały się one z v-kształtnego rowu biegnącego przed wałami, na których znajdowała się drewniana palisada – płoty z dużych słupów drewnianych i fosa. Palisada tworzyła zwieńczenie wału. Pozostałości palisady wskazują na zakończenie owalne słupów o grubości około 20 cm, w odległości ok. 3,5 cm, wbijanych na głębokość 20-30 cm. Odkryto dwie formy umocnień: starsza – rów ostrodenny (głębokość ok. 4 m) z palisadą umieszczoną po wewnętrznej stronie zakola; młodsza – rów posiadał płaskie dno z drewnianą konstrukcją słupową. Wewnątrz obwarowań byty obiekty osadnicze z fosą. Mniejsze domy swoim kształtem przypominały szałasy.
 Ryc. Schemat V-kształtnego rowu biegnącego przed wałami. |  Fot. Odkopywanie rowu i palisady wchodzących w skład osiedla. |
W osadzie znaleziono również cmentarzysko, składające się z szeregu jam, w których składano ciała (np. z okresu Br IV pochodzi zbiorowy pochówek 17 osób). Wśród jam osadniczych, w centrum powierzchni obwiedzionej rowem, odkryto grób szkieletowy, męski i kobiecy. Zmarły był pochowany zapewne w pozycji siedzącej z podkurczonymi nogami. Badania antropologiczne wykazały, że miał ok. 30 lat, wzrostu 167 cm; kobieta około 30-50 lat, wzrostu 149,6 cm. Zachowały się pozostałości wylepiska i ślady ognia. Przy wlocie grobowca ustawiono część darów.
Fot. Zbiorowy pochówek 17 osób z okresu Br IV.
Na szczególną uwagę zasługują wyroby ceramiczne, zwłaszcza ręcznie lepione naczynia z gliny. Charakteryzują się bogactwem form i pięknie ułożonymi motywami zdobniczymi, które umieszczano przeważnie w górnych częściach, m.in. guzy, ucha, proste układy linii rytych. Formy naczyń to amfory z baniastymi brzuścami i lejkowa-tymi szyjkami. Inne są uformowane stożkowato, z szerokimi otworami lub smukłe i niskie, bez zdobień. Były też misy na pustych nóżkach, zdobione wałkiem z nacięciami. Charakterystyczna technologia to faktura gładka lub nierówna, szorstka, przecierana, błyszcząca, matowa. Barwy najczęściej brunatne, jasne i ciemne.
W trakcie prac wykopaliskowych wydobyto 209 przedmiotów, m.in. rylce, grociki; przeważnie z krzemienia jurajskiego o zabarwieniu brązowym. Wśród narzędzi największą grupę tworzą wiórowce, drapacze wykonane najczęściej z grubych wiórów. Natomiast znaleziono tylko dwa rylce. Ciekawym wykopaliskiem są dwa grociki, dotychczas nie znane w obrębie kultury lubelsko-wołyńskiej. Pierwszy okaz, bardzo foremny, z trzonkiem o długości 3,6 cm, wykonany z krzemienia jurajskiego. Drugi grocik z krzemienia wołyńskiego ma kształt trójkątny.
Zajęcia tkackie poświadczają znaleziska fragmentów przęślików glinianych i ciężarków tkackich.
Neolityczny krajobraz w okolicach Bronocic był raczej krajobrazem bezleśnym. Wpływało na to duże karczowanie lasów, związane z dużym zapotrzebowaniem na drewno, które trwało niemal przez cały okres neolitu. Ocenia się, że „średnioroczna” ilość spalanego drewna w bronocickiej osadzie wynosiła ok. 1 tony na dzień, zaś w całym regionie – ok. 15-16 ton. Ponadto trzeba uwzględnić, iż było zapewne również duże wykorzystywanie drewna w budownictwie oraz jako materiał użytkowy. Badania wykazały, że początkowo dominującym gatunkiem drzewa był dąb, następnie sosna, co można tłumaczyć wykorzystywaniem sosny jako materiału zastępczego, w związku ze zmniejszeniem się pierwotnych drzewostanów (dębów). W rolnictwie dominował system leśno – odłogowy, ze znaczącym udziałem ognia jako podstawowego elementu pozyskiwania nowych terenów pod uprawy. W produkcji roślinnej dominowały zboża, zwłaszcza pszenica (płaskurka, samopsza, zwyczajna i zbitokłosa), ponadto jęczmień i proso. Znano wówczas również mak, soczewicą, groch i len. W pobliżu osiedla znaleziono również liczne szczątki wielu gatunków roślin dzikich, a zaledwie kilka roślin synantropijnych (przystosowanych do bytowania w sąsiedztwie lub obecności ludzkiej).
W bronocickiej osadzie odnaleziono ponad 8700 kości zwierzęcych (z ok. 30.000 znalezionych w południowo – wschodniej Polsce). Na ich podstawie ustalono, że w hodowli zwierzęcej dominowało bydło (47 – 49%) przed owcami i kozami (24 – 31%) oraz świniami (22 – 28%).
| Okres | bydło | owce/kozy | świnie | razem | |||
| minimalna ilość sztuk | ilość | % | ilość | % | ilość | % | ilość |
| Br I | 55 | 49 | 32 | 29 | 24 | 22 | 111 |
| Br II | 70 | 47 | 47 | 31 | 33 | 22 | 150 |
| Br III | 116 | 49 | 69 | 29 | 51 | 22 | 236 |
| Br IV | 95 | 49 | 53 | 27 | 47 | 24 | 195 |
| Br V | 55 | 48 | 28 | 24 | 32 | 28 | 115 |
Tabela przedstawiająca wielkość hodowli zwierzęcej w bronocickiej osadzie (wg Kruk i Milisauskas 1991, zmieniona)
Znaczna przewaga bydła uzasadnia jego znaczenie dla neolitycznego osiedla, ponieważ było ono wykorzystywane jako siła pociągowa w rolnictwie (np. orka) i trakcji kołowej. Ponadto bydło było hodowane również dla mleka i mięsa, choć miało to mniejsze znaczenie. Występuje tu natomiast większa ilość drobnych przeżuwaczy niż świń (inaczej niż w innych osiedlach), co było zapewne spowodowane przejęciem przez osadę w Bronocicach, jako ośrodka centralnego, monopolu na produkcję wełny i ubrań. W neolitycznej bronocickiej osadzie nie zabrakło również udomowionego psa oraz od czasów późnego osadnictwa kultury badeńskiej (Br V) – konia. Ważnym elementem późnego neolitu była również dobrze rozwinięta sieć dróg przystosowanych do komunikacji kołowej, które wiązały ze sobą znaczne obszary Europy.
